De jongste editie van de Zaanse architectuurprijs heeft als thema transformatie en herbestemming. “Gebouwen geven identiteit aan een stad of aan een plek”, aldus Hans van Heeswijk. “Om die identiteit en het historisch besef te bewaren is het belangrijk dat die gebouwen niet al te snel worden gesloopt voor iets nieuws. Het grootste nadeel van nieuwbouw is, dat het vaak overal kan staan. Groene Zaanse gevels wellicht uitgezonderd, maar veel nieuwbouw geeft geen identiteit aan een stad. Oude gebouwen kunnen die rol wel vervullen. Zij maken dat Utrecht anders is dan Rotterdam, Zaanstad anders dan Gouda. Dus is het belangrijk om gebouwen, als het maar enigszins mogelijk is, te bewaren.”
Vaker nieuw leven
Hij is niet dogmatisch. Niet elk gebouw hoeft per se bewaard, maar zeker publieksgebouwen, kerken en scholen kunnen vaker een nieuw leven krijgen. “Maar dan moeten we het wel op een goede manier doen.” Hij beschouwt transformatie en herbestemming als een aparte tak van sport. Grondige analyse van de oude structuur moet uitgangspunt zijn voor het nieuwe ontwerp. “Bij nieuwbouw kan een architect zijn eigen ideeën volgen, maar bij een bestaand gebouw moet eerst goed onderzoek worden gedaan naar structuur, functionele indeling en ontsluiting. Vervolgens moet worden bekeken of het nieuwe programma erin past zonder die oude structuur geweld aan te doen. Lukt dat niet, dan is sloop misschien beter. Anders ontstaat een kreupel gebouw.”
Ook onder een aantal van de genomineerden voor de Babel Architectuurprijs heeft de jury onvoldoende beperking in het programma geconstateerd. Zo delft bij Ons Belang de oude structuur te makkelijk het onderspit. “Het gaat erom het programma aan te passen aan het gebouw, in plaats van het gebouw aan het programma.” Soms is dat ingewikkeld, weet hij uit zijn eigen architectectenpraktijk. “Bij de bouw van de Hermitage aan de Amstel hadden we ruimte in overvloed, maar bij de vernieuwing van het Mauritshuis moesten we kantoorruimtes verkleinen. Anders lukte het niet.”
‘De gemeente moet meer verantwoordelijkheid nemen voor het publieke domein’
Goede verblijfskwaliteit
Nieuw leven voor een gebouw vraagt volgens de jury van de Babel Architectuurprijs niet alleen een zekere programmatische bescheidenheid. Ook zou in de Zaanstreek veel meer aandacht moeten bestaan voor het realiseren van openbare ruimte met een goede verblijfskwaliteit. “De gemeente moet veel meer verantwoordelijkheid nemen voor het publieke domein. De bouw van woningen in de Zaandijkerkerk en de komst van een brouwerij zijn van positieve invloed op de dorpskern. Maar dan moet de stedenbouwkundige ruimte rondom die gebouwen wel worden mee ontworpen. ”
Volgens de jury ontbeert het huidige gebied rond de kerk en de brouwerij samenhang en kwaliteit. De lucht in het hart van Zaandijk wordt te makkelijk opgeofferd aan geparkeerde auto’s. “De publieke ruimte rondom de gebouwen kan veel aantrekkelijker worden gemaakt door de gemeentelijke parkeernorm opnieuw tegen het licht te houden of door de introductie van ondergronds parkeren op de nog beschikbare kavel”, aldus Van Heeswijk.
Soortgelijke zorgen heeft de jury bij het onlangs aan een ontwikkelaar verkochte Hembrugterrein. Ook daar lijkt het te ontbreken aan voldoende gemeentelijke coördinatie en supervisie. “De unieke kwaliteit van het gebied wordt niet benut”, aldus Van Heeswijk. “We zien goede, lovenswaardige initiatieven, Bind, Lab-44, maar er ontstaat geen samenhang. En als die individuele initiatieven de boventoon blijven voeren, dan zal ook in de toekomst geen duidelijke hiërarchie ontstaan. Als bovendien de stedelijke samenhang, de ontsluiting en het parkeren niet goed worden opgelost, dan zal dat onvermijdelijk tot een teleurstellend eindresultaat leiden.” Goede parkeeroplossingen zijn volgens de jury dringend nodig, ook gezien de bouw van duizend nieuwe woningen. “Ontwikkelaars en beleggers kiezen niet uit eigen beweging voor dure parkeergebouwen. Dat zal de gemeente moeten afdwingen. Anders komen die auto’s op maaiveld terecht en gaat het groene karakter van het terrein langzaamaan verloren.”
Interessant basisontwerp
De jury ziet na een bezoek aan de negen genomineerden gebouwen één duidelijke winnaar. De ‘skewed stolp’ in Jisp van de Amsterdamse architect Bjarne Mastenbroek steekt ver uit boven de acht andere kanshebbers. Het concept is volgens de jury uniek. “Bij de andere inzendingen hebben we beslist goede ideeën gezien, maar vertoonde de uitvoering tekortkomingen. Bij de stolp is sprake van een heel interessant basisontwerp. Het gebouw heeft vervolgens voor tweehonderd procent zijn plek gevonden. De uitbreiding van de stolp is ook zodanig gepositioneerd, dat het gebouw nog beter op die plek past.”
Niet alleen is volgens de jury het hoofdidee goed. De opgave past bij de stijl van SeARCH, aldus Van Heeswijk. “De architect is door de particuliere opdrachtgever niet gevraagd een iconisch ontwerp te leveren, maar om een boerderij goed in te passen in zijn omgeving.” Ook heeft de architect volgens de jury goed gekeken naar de structuur van de stolp. “De structuur van de oorspronkelijke stolp is nog duidelijk herkenbaar. Er is door hem heel goed gekeken hoe in die stolp een comfortabele woning kan worden gerealiseerd.”
‘De structuur van de oorspronkelijke stolp is nog duidelijk herkenbaar’
Voorbeeldige uitwerking
Bjarne Mastenbroek heeft, zo zegt de juryvoorzitter, ook in materialen, details en zichtlijnen een voorbeeldige uitwerking gerealiseerd. “De architect heeft onder meer een bijzondere inspanning geleverd om het zicht op een oude boom te behouden. Het is niet alleen goed dat architecten zich inspannen oude, waardevolle elementen in de buitenruimte te bewaren. Voor het zicht op de boom is ook nog eens een bijzonder glaspaneel bedacht. Dat is op die plek veruit de beste oplossing en voorkomt dat de bewoners het ontwerp aantasten en losse gordijnen monteren.”
Verder heeft de jury waardering voor de zekere eigenwijsheid in het ontwerp. “De ruimtelijkheid van de woning is bijzonder. De vloer van de woonkamer loopt af naar het maaiveld. En het gebouw heeft twee trappen. Daardoor ontstaat een ruimtelijk circuit en krijgt de woning nog meer kwaliteit. Kortom: alles is goed. ”
De jury van de Babel Architectuurprijs 2018 werd gevormd door Hans van Heeswijk (voorzitter) – Hans van Heeswijk architecten; Dana Ponec- Ponec de Winter; Wouter de Haas- lab03 en Gerrit Teders, oud-voorzitter van het Zaans architectuurplatform Babel. Bert Pots, lid van de Babel Programmaraad, vervulde de rol van secretaris.
